मालगुंड गाव हे रत्नागिरी जिल्ह्यातील आणि गणपतीपुळेपासून सुमारे 2 कि.मी अंतरावर वसलेले एक प्रसिद्ध आणि ऐतिहासिक गाव आहे. हे गाव विशेषतः कवी कुसुमाग्रज (वि. वा. शिरवाडकर) यांच्या जन्मभूमीमुळे ओळखले जाते. मराठी साहित्य विश्वात मालगुंड गावाचे नाव आदराने घेतले जाते. येथे कुसुमाग्रज स्मारक स्थळ असून, त्यांच्या स्मृतींना जपण्यासाठी सुंदर संग्रहालय व स्मारक बांधण्यात आले आहे.

गाव समुद्रकिनाऱ्याजवळ असल्याने येथील निसर्गरम्य समुद्रकिनारा, वाळूचे किनारे आणि शांत वातावरण पर्यटकांना आकर्षित करतात. गावात श्री गणपती मंदिर, श्री देवडोबा मंदिर, आणि इतर स्थानिक देवतांची मंदिरे आहेत.

गावातील बहुतांश लोक शेती, मासेमारी, तसेच पर्यटनाशी संबंधित व्यवसाय करतात. शाळा, ग्रामपंचायत कार्यालय, पाणीपुरवठा, वीज, आणि रस्ते सुविधा उपलब्ध आहेत. गावात अंगणवाडी, आरोग्य केंद्र, आणि स्वयं-साहाय्य गट केंद्रे कार्यरत आहेत.

साजरे होणारे सण

गावामध्ये घरगुती गणेशोत्सव अत्यंत उत्साहात साजरा केला जातो. प्रत्येक घरात मातीचा गणपती बसवून सुंदर सजावट, आरत्या, भजन-कीर्तन आणि मोदकांचा प्रसाद यामुळे वातावरण भक्तिमय होते. कुटुंबातील सर्वजण एकत्र येऊन पूजा करतात, शेजारीपाजारी भेटतात आणि एकोपा वाढवतात. काही घरांत दोन, पाच किंवा अकरा दिवस गणपती ठेवण्याची परंपरा असते. शेवटच्या दिवशी “गणपती बाप्पा मोरया, पुन्हा लवकर या!” या जयघोषात विसर्जन केले जाते. हा सण श्रद्धा, परंपरा आणि आनंदाचा संगम मानला जातो.

शिमगा किंवा शिमगोत्सव हा कोकण भागात साजरा होणारा पारंपारिक सण आहे. हा होळीच्या काळात येतो आणि आनंद, नृत्य, गाणी व रंगोत्सवाने भरलेला असतो. गावातील लोक पारंपरिक वेशात नाचतात, ढोल-ताशांच्या गजरात ग्रामदेवतेची पालखी काढतात आणि एकमेकांवर रंग उधळून सण साजरा करतात. शिमगा हा फक्त होळी नव्हे, तर गावातील एकोपा आणि परंपरेचे प्रतीक आहे.

दिवाळी मोठ्या आनंदात आणि पारंपारिक पद्धतीने साजरी केली जाते. घरांची स्वच्छता, रंगरंगोटी आणि सुंदर रांगोळ्यांनी सणाची सुरुवात होते. नरकचतुर्दशीला आंघोळीनंतर सुगंधी उटण्याचा वापर करून अभ्यंग स्नान केले जाते, तर लक्ष्मीपूजनाच्या दिवशी व्यापारी वर्ग आपापल्या देवघरात व दुकानात लक्ष्मीची पूजा करतात. फटाके, दिव्यांची रोषणाई, आणि घरगुती फराळाचा सुगंध गावागावांत दरवळतो. दिवाळी म्हणजे नातेवाईक, शेजारी आणि मित्रमैत्रिणींनी एकत्र येऊन आनंद साजरा करण्याचा, प्रकाश आणि प्रेम पसरवण्याचा सण आहे.

गुढीपाडवा हा सण नववर्षाच्या स्वागताचा आणि आनंदाचा प्रतीक म्हणून मोठ्या उत्साहात साजरा केला जातो. या दिवशी प्रत्येक घराच्या दारात रेशमी वस्त्र, फुलं, नीमपाने, कडुलिंब व साखरेच्या गाठी लावून गुढी उभारली जाते, जी विजय आणि शुभारंभाचे प्रतीक मानली जाते. घराघरात पूजाविधी, नैवेद्य आणि पारंपारिक पक्वान्नांची मेजवानी केली जाते. गावातील लोक नवीन कपडे परिधान करून एकमेकांना शुभेच्छा देतात आणि वर्षभर समृद्धी व आनंद मिळावा अशी प्रार्थना करतात. गुढीपाडवा म्हणजे परंपरा, आनंद आणि नव्या सुरुवातीचा उत्सव आहे.

स्थानिक मंदिरे

मालगुंड गाव हे धार्मिक वातावरणाने नटलेले असून येथे अनेक प्राचीन व पूजनीय मंदिरे आहेत. गावात चंडिका मंदिर, राम मंदिर, विठ्ठल मंदिर, हनुमान मंदिर, गोपाळकृष्ण मंदिर, महालक्ष्मी मंदिर, साई मंदिर, दुब्लेश्वर मंदिर, ओमकारेश्वर मंदिर आणि सोमेश्वर मंदिर अशी विविध देवतांची मंदिरे आहेत. ही सर्व मंदिरे गावकऱ्यांच्या श्रद्धा, भक्ती आणि सामाजिक ऐक्याचे प्रतीक आहेत.

वारसा स्थळे बाबत
मालगुंड गावात इतिहासाची आणि परंपरेची साक्ष देणारी काही वारसा स्थळे आजही जपली गेली आहेत. यामध्ये शुभ्रकमळ तलाव आणि शिंपी तळे ही प्राचीन जलस्रोत ठिकाणे विशेष उल्लेखनीय आहेत. शुभ्रकमळ तलाव आपल्या शांत वातावरणामुळे आणि परिसरातील नैसर्गिक सौंदर्यामुळे ओळखला जातो, तर शिंपी तळे हे गावातील लोकांच्या दैनंदिन वापरासाठी आणि धार्मिक कार्यक्रमांसाठी महत्त्वाचे ठिकाण आहे. ही दोन्ही स्थळे गावाच्या सांस्कृतिक आणि ऐतिहासिक वारशाचे प्रतीक आहेत.

लोककला

मालगुंड गावातील लोककला पारंपारिक सण, नृत्य आणि संगीताशी घट्ट जोडलेली आहे. येथे शिमगोत्सव, होळी आणि गणेशोत्सव या काळात पारंपरिक ढोल-ताशा वादन, भजन-कीर्तन, आणि नाच-गाणी ही लोककलांची झलक दिसते. गावातील तरुण मंडळी शिमग्यात “फेरनाच” आणि “वेशभूषा नृत्य” सादर करतात, तर स्त्रिया पारंपारिक गाणी गातात. याशिवाय, कथाकथन, कीर्तन, आणि पारंपरिक वेशभूषेतील नाट्यरूप सादरीकरणे हीसुद्धा मालगुंड परिसरातील लोककलांचा भाग आहेत, ज्यातून स्थानिक संस्कृतीचा वारसा पुढे नेला जातो.

गौरवशाली व्यक्तींबाबत
मालगुंड गावातील अनेक व्यक्तींनी विविध क्षेत्रांत उल्लेखनीय कामगिरी करून गावाचे नाव उज्ज्वल केले आहे. बळीराम परकर विद्यालय, मालगुंड येथील श्री. शाम गजानन पवार यांनी चित्रकलेच्या क्षेत्रात उत्कृष्ट कामगिरी करत पुरस्कार मिळवला आहे. तसेच, कु. स्मित सुशिल दुर्गवळी हिने तायक्वांडो या खेळात उत्तम प्रावीण्य मिळवत निवड होण्याचा मान मिळवला आहे. या दोन्ही व्यक्तींनी आपल्या कर्तृत्वाने मालगुंड गावाचा अभिमान वाढविला आहे.

स्थानिक पाककृती

मालगुंड गावातील स्थानिक पाककृती महाराष्ट्राच्या कोकणाच्या पारंपारिक चवींवर आधारित आहेत. येथे मसालेदार आमटी, कोकणच्या फिश करी, मोदक, उकडीचे लाडू, अम्बा चटणी आणि वरण-भात यांसारख्या पारंपरिक पदार्थांना विशेष महत्त्व आहे. सणावार आणि उत्सवाच्या वेळी या पदार्थांची खास तयारी केली जाते. समुद्रकिनारी असल्यामुळे ताजी मासळी वापरून बनवलेले पदार्थ आणि कोकम, तिखट व नारळाचे स्वाद या पाककृतींना खास अद्वितीय चव देतात. गावातील प्रत्येक घरात पारंपारिक पद्धतीने स्वयंपाक केला जातो आणि हा स्थानिक वारसा पुढे नेला जातो.

हस्तकला

मालगुंड गावातील हस्तकला हा स्थानिक संस्कृतीचा महत्त्वाचा भाग आहे. येथे पारंपारिक मातीचे दगडी शिल्प, विणकाम, झोपाळ्यांच्या आणि घरगुती सजावटीच्या वस्तूंचे कारागिरी आढळते. तसेच, मातीच्या गणपती, देवी-देवतांचे मूर्तिकला, रंगीत रांगोळी कला या हस्तकलेतून गावाची सांस्कृतिक ओळख दिसून येते. या कला-हस्तकलेमुळे मालगुंड गावाची परंपरा, कलात्मक कौशल्य आणि स्थानिक वारसा जतन होतो.